Piše: Mladen Savković / Foto: Galerija slika “Sava Šumanović” u Šidu

Dana 22. januara ove godine navršilo se 120 godina od rođenja čuvenog srpskog slikara Save Šumanovića. Tim povodom Ključaonica podsjeća na nekoliko zanimljivih detalja iz njegovog života koji na različite načine otkrivaju njegov značaj u slikarskom svijetu znatno širem od granica Srbije. Jer, čini se da ono sve što većina nas zna o Šumanoviću, to je stvarno tako malo…

• Rođen 22. januara 1896. godine u Vinkovcima, u uglednoj porodici koja se uskoro seli u Šid, Sava Šumanović je morao da se suprotstavi želji oca Milutina da postane advokat. Posle Realne gimnazije u Zemunu, na veliko zalaganje majke Perside, upisuje Višu školu za umjetnost i obrt u Zagrebu. Bio je jedini muški potomak porodice Šumanović, jedinac Milutina i Perside, pa je bilo nezamislivo da se bavi umjetnošću. Škola u Zagrebu bila je “zlatna sredina”, jer je poslije nje Šumanović mogao da postane nastavnik.

Nakon dvije samostalne izložbe u Zagrebu, Šumanović je početkom dvadesetih godina nastavio u Parizu kod čuvenog umjetnika i pedagoga Andrea Lota. Lot, istaknuti kubista, izvršiće takav uticaj na Šumanovića da će se njegovo prisustvo osjećati i kroz Savine kasnije radove. Narednih godina vraćaće se kući, potom i u Pariz, u više navrata, da bi se konačno skrasio u Šidu. U Parizu su natale njegove brojne slike, poznati aktovi, “Doručak na travi”, kao i njegovo najznačajnije djelo “Pijani brod”.

Pijani brod, 1927.

Doručak na travi, 1927

Bar u Parizu, 1929

• Nastanak “Pijanog broda” (1927) često se smatra najznačanijim događajem u Šumanovićevom slikarstvu. Slika je nastala za samo sedam dana, a prve reakcije kritika nakon izlaganja slike u Salonu nezavisnih bile su podijeljene. “Pijani brod” inspirisan je čuvenom Remboovom poemom koju je prevodio Savin prijatelj, umjetnik Rastko Petrović, dok je kao drugi izvor inspiracije naznačena Žerikoova slika “Splav meduze”. Danas se čuva kao dio kolekcije Muzeja savremene umetnosti u Beogradu.

Pejzaž, 1933

Proleće u Šidskim baštama, 1934

Seoska ulica sa drvoredima, 1933

Prve slike inspirisane Šidom nastale su 1928. godine, po povratku u zavičaj, gdje se za stalno vratio 1930. godine, na nagovor majke. Njegovo zdravstveno stanje bilo je prilično narušeno, a poznato je da se neko vrijeme liječio na klinici dr Radenka Stankovića u Beogradu. Međutim, kako je bolnica uništena tokom bombardovanja u Drugom svjetskom ratu, sa cjelokupnom dokumentacijom, podaci o njegovom liječenju, kao i dijagnozi, nisu sačuvani.

KRALJICA MONPARNASA

Jutro (Ležeći ženski akt) 1929,

Pariski model Kiki (Sedeći ženski akt), 1929

Život u Parizu donio je Savi Šumanoviću privilegiju da u nekoliko navrata slika Kraljicu Monparnasa lično! Ovu titulu ponosno je nosila Alis Ernestin Pren (1901–1953), pjevačica, model, umjetnica, kultna duša boemskog Pariza, poznatija i pod imenom Kiki sa Monparnasa. Družila se sa Gertrudom Stajn, a predgovor njenoj biografiji napisao je Ernest Hemingvej! Sa njenom smrću, koja je i sam poprimila umjetničke obrise, umrli su i slavni dani Monparnasa. Bar je tako zapisao čuveni umjetnik Cuguaru Fužita.

Modiljani, Paskin, Fužita, Kisling… To su samo neki od slavnih umjetnika kojima je Kiki pozirala. Tom odabranom društvu pripadao je i Sava Šumanović. Tokom njegovog boravka u Parizu od 1925. do 1930. godine, Kiki je pozirala Savi u nekoliko navrata. Tako je možemo vidjeti na njegovim slikama “Jutro (Ležeći ženski akt)”,”Pariski model – Kiki (Sedeći ženski akt)”, “Crveni ćilim”, “Kraj šumarka (Kupačice)”…

Godine 2010. Galerija slika “Sava Šumanović” organizovala je veliku izložbu “Artisti i modeli: Sava Šumanović i kraljica Monparnasa”.

Izložba Sava Šumanović i tajna pod kupolom / Exposition Sava Šumanović et le secret de La Coupole from Institut français de Serbie on Vimeo.

Skoro dvije i po hiljade ljudi prisustvovalo je krajm decembra 1927. otvaranju čuvenog pariskog lokala “La Coupole”, koji je 1988. godine zbog svog značaja dobio status istorijskog spomenika.Među brojnim umjetnicima koji su tada, ali i kasnijih godina, bili pozivani da oslikaju zidove i stubove ovog kultnog pariskog mjesta na Monparnasu bio je i Sava Šumanović. Tako danas jedan od stubova lokala krase četiri ženske figure, Šumanovićeva djela, koja su dokaz umjetnikove aktivne uloge u kulturnom životu predratnog Pariza.  Galerija Matice srpske organizovala je 2013. izložbu “Sava Šumanović i tajna pod kupolom”, na kojoj su premijerno bile izložene pripremne skice za pomenute četiri ženske figure. Upravo otkriće ovih skica potvrdilo je Šumanovićev rad u “La Coupole”.

NAJVEĆI SLIKAR SVJETLOSTI

Početak tridesetih godina protiče u znaku ponovnog otkrivanja Šida i preslikavanja šidskih krajeva na svoje slike. “Šidski sokaci”, “Proleće u šidskim baštama”, “Proleće u dolini svete Petke” najpoznatiji su ciklusi šidskih pejzaža, predjela koji do tada nisu bili mnogo poznati u srpskom slikarstvu.

Inspirisan neobičnom šidskom svjetlošću, igrom sjenki i sunčevih zraka, Šumanovića prozivaju “našim najvećim slikarom svjetlosti”.

Poluležeći ženski akt na divanu, 1934

Poluležeći ženski akt na divanu, 1934

Po povratku u Šid, Sava Šumanović skoro pet godina nije mogao da nađe osobu koja bi mu pozirala. Tako je nastao ciklus aktova “Crnke iz Pariza”, sačinjen od tridesetak radova nastalih izmežu 1932. i 1934. godine. S obzirom na to da nije imao modela za aktove, slikao je crnke po uzoru na crteže koje je donio iz Pariza.

• Slika “Kraj šumarka (Kupačice)” iz 1935. predstavlja jedinstveno djelo u Šumanovićevom opusu! Ona ne pripada nijednom od ciklusa, premda najavljuje vjerovatno najpoznatiji – “Šidijanke”. Za aktove na ovoj slici, na kojoj ih Šumanović najzad izvodi u prirodu, poslužile su mu takođe skice iz Pariza, dok je centralni model na slici zapravo Kiki sa Monparnasa, koju je naslikao u istoj pozi kao na slici “Jutro (Ležeći ženski akt). Tek nakon što je završio ovu sliku, Sava je upoznao plavokosu Emu. Ema, porijeklom Slovenka, pjevala je u jednoj kafani u Šidu i zahvaljujući njoj i njenoj spremnosti da se obnaži pred Savom i njegovim platnom, nastao je ciklus “Šidijanke”.

„Mislim da Vam neće dojaditi taj ciklus ‘Šidijanki’ kupačica, koje stvarno i ne postoje u Šidu, (jer u potoku se kupaju samo deca i kadgod koja devojka sakrivena džbunjem). Mučila me je odavno želja da načinim za sebe samoga takav ciklus gde se iste figure ponavljaju, jer sam video, da su slikari često baš time dobijali jedinstvo stila (Renoar, Mares), a kraj toga taj plavi model, koji mi je u Šidu pozirao (bolje nego modeli koje sam imao u Parizu), bio je jedini, koji sam imao za tih 10 god.“ – Sava Šumanović

Pod drvećem, 1936.

Pred podne, 1936.

Pod mostom, 1937.

Ciklus “Šidijanke (Kupačice) čini još uvijek nepoznat broj kompozicija, a u šidskoj galeriji čuva se 37.  Najveći formati su dimenzija 250 x 190 cm, i na njima je raspoređeno pet ili sedam aktova. Nije poznato da je još neka djevojka, osim Eme, pozirala Šumanoviću za ove slike.

“ZAMISLI, NUDILI NAM ČAJ, A NISMO BILI BOLESNI?”

Pred kraj tridesetih godina XX vijeka, Šumanović je slikao portrete djece iz Šida, ali ne na zahtjev njihovih roditelja, već po sopstvenoj namjeri. Umnogome olakšavajuća činjenica bila je to što je preko puta njegovog ateljea u Šidu bila škola, pa je često portretisao djecu iz razreda, kao i onu iz ulice, plaćajući im za poziranje po dva dinara.

Čak pedesetak slika malog formata objedinjenih temom “Dečji likovi” nastalo je 1939. godine, među kojima se posebno izdvaja “Plava devojčica”. Izložba “Dečlji likovi – 1939.” bila je realizovana 2008. godine u galeriji u Šidu, na kojoj su prisustvovale i bake Kika, Vera i Rada, koje je Šumanović kao djevojčice slikao.

Izložbu je pratio katalog sa analizom ciklusa, ali i sjećanjima djece koja su pozirala Šumanoviću. “Zamisli, nudili nam čak, a nismo bili bolesni”, jedan je od zapamćenih detalja.

Nakon što je Savin otac preminuo 1937. godine, Sava je preuzeo brigu o porodičnom imanju. Ostalo je zabilježeno da je u to vrijeme učio i engleski jezik, išao na časove igranja i istovremeno se spremao za veliku izložbu u Beogradu. Ona je organizovana 1939. godine, na Novom univerzitetu u Beogradu, a Šumanović je izložio više od 400 slika! Izložba je bila više nego uspješna, a on se vratio u Šid gdje je nastavio da slika sve dok ga u tome nije prekinuo Drugi svjetski rat.

Vejavica, 1939.

Šidska crkva, 1940.

Šidska ulica u snegu, 1940.

Sava Šumanović uhapšen je 28. avgusta 1942. i sa grupom Šiđana strijeljan i sahranjen u grupnoj grobnici u Sremskoj Mitrovici. Poslednje dane svog života proveo je slikajući ono što je moglo da bude naznaka novog ciklusa u njegovom stvaralaštvu, a što se ispostavilo kao triptih “Beračice”, poslednja, tajna večera Save Šumanovića.

Galerija slika “Sava Šumanović” u Šidu obilježiće 120 godina od rođenja velikog umjetnika prigodnim programom i promovisanjem nove stalne postavke. Više o tome pročitajte OVDJE.